U Zagrebu je proljetos gostovala sociologinja Sara R. Farris, viša predavačica s odsjeka za sociologiju londonskog Goldsmithsa, a tom je prilikom predstavila neke od tema kojima se bavila u svojoj knjizi In the Name of Women’s Rights. The Rise of Femonationalism, u kojoj istražuje raširenu praksu iskorištavanja feminističkih ideja od strane antiislamističkih i ksenofobnih inicijativa.
Farris uvodi pojam femonacionalizma kako bi opisala prakse i zagovaračke kampanje koje, prokazujući muslimane kao ugnjetavače, naglašavaju nužnost spašavanja muslimanskih žena. Spomenute antiislamističke grupe, prema Farris, koriste rodnu jednakost da bi legitimirale svoje predrasude te na određeni način kooptiraju feminizam. Ono što se ističe kao jedan od najznačajnijih aspekata ove studije upravo je činjenica da otkrivajući šire materijalne interese i ekonomske kalkulacije u pozadini konvergencija različitih političkih projekata poput neoliberalizma, feminizma te aktera i stranaka krajnje desnice, uvodi političko-ekonomsku perspektivu u pretežno kulturalističku debatu o islamofobiji.
Farris se u knjizi bavi analizom specifičnog ukrštavanja nacionalističkih, desničarskih stranaka, prominentnih feministkinja i femokratkinja te neoliberalnih politika na sjecištu antiislamističkih i antiimigracijskih kampanja na primjerima Nizozemske, Francuske i Italije. Iako postoji znatan korpus kritičke literature koja dokumentira paradoksalnu podršku ženskim i LGBT pravima od strane desničarskih i tradicionalno antifeminističkih i homofobnih stranaka i neoliberala, odnosno u posljednjih nekoliko godina zabilježenu podršku koju islamofobičnim agendama daju neke feministkinje i queer osobe/aktivistkinje, prevladavaju dva glavna pristupa problemu, dok Farris predlaže drugačiju interpretaciju takvog susreta. Naime, prvi pristup to ukrštavanje karakterizira kao instrumentalizaciju i eksploataciju, a drugi se fokusira na ideju dosluha i savezništva među akterima/cama.
Nasuprot tome, Farris predlaže shvaćanje femonacionalizma kao rezultata konvergencije, ali pritom ne odbacuje navedene pristupe i analize, već nastoji ponuditi konceptualni okvir koji može bolje objasniti različite i heterogene konfiguracije. Ideja konvergencije nam omogućava da postavimo dva važna pitanja: prvo, koje su ideološke matrice koje su u određenom trenutku i na određeni način potaknule ili ohrabrile navedene aktere da podržavaju antiislamističke i antiimigracijske politike unatoč značajnim međusobnim razlikama, te drugo, koji se interes može otkriti u pozadini podrške vrsti politike koja je (ili se barem tako čini) u suprotnosti s određenim aspektima njihovih pojedinačnih političkih agendi?
Dakle, Farris pokušava istražiti strateške kalkulacije, dobitke i gubitke koje riskiraju različiti akteri kad podupiru politiku koju dotad nisu. U tom smislu odbacuje populizam kao nedovoljan u obuhvaćanju kompleksnosti problema. Smatra da koncept populizma koji obuhvaća demagošku prirodu prisvajanja tema koje dotad nisu figurirale unutar agendi navedenih aktera ipak ne uspijeva adresirati temeljnu ideološku matricu koja navodi desničare da unutar ksenofobnih kampanja u prvi plan istaknu borbu protiv rodne nejednakosti.
Kao modalitet političke mobilizacije čija je okosnica dinamika “mi-protiv-njih”, populizam, prema Farris, može označavati situacije kad desničari prokazuju muslimane i ne-zapadne druge kao neprijatelje zapadnih društava, no ne može objasniti paradoks koji proizlazi iz toga da takve stranke na jednak način ne označavaju kao neprijatelje i muslimanke i ostale ne-zapadne migrantkinje. Stoga za dešifriranje tog paradoksa predlaže okvir koji uključuje teorije nacionalizma, posebice na način na koji su artikulirane unutar postkolonijalnog feminizma i kritičkih studija rase.
Femonacionalizam treba shvatiti kao ideologiju koja izvire iz posebnog načina susretanja ili konveregencije između različitih političkih projekata te koja je istovremeno proizvod ali i proizvodi specifičnu ekonomsku logiku. S tim u vezi, Farris razvija tri teorijske dimenzije femonacionalizma: 1) femonacionalizam kao konvergencija, 2) kao ideološka formacija, te 3) kao neoliberalna politička ekonomija. Značajan je način na koji Farris konceptualizira femonacionalizam kao ideološku formaciju budući da iskorišavanje rodne ravnopravnosti od strane nacionalističkih stranaka, neoliberala te feministkinja i femokratkinja na načine kojima se intenzivira ksenofobija, služi i podupiranju vrlo konkretnih ekonomskih interesa.
Ideja femonacionalizma kao ideološke formacije, dakle u altizerijanskoj artikulaciji materijalnosti ideologija i njihove uloge u reprodukciji materijalnih uvjeta proizvodnje, Farris navodi na istraživanje konkretne materijalnosti femonacionalizma, odnosno uloge u reprodukciji specifičnih političko-ekonomskih konstelacija. Takav pristup omogućuje joj da odbaci neoliberalizam kao tek kontekstualnu pozadinu na kojoj se femonacionalizam odvija te da ga identificira kao aktera u samoj konstituciji konvergencije o kojoj je riječ. Iskorištavanje diskursa ženskih prava unutar ksenofobnih kampanja, čija se proliferacija događa upravo u neoliberalizmu, odvlači pažnju od rastućih ekonomskih nejednakosti posredstvom kulturalističkih modusa premještanja. Neoliberalizam Farris prvenstveno shvaća kao političko-ekonomsku formaciju koja institucionalizira femonacionalističku ideologiju kao dio funkcioniranja državnog aparata na način da reorganizira proizvodnu i posebno sferu socijalne reprodukcije.
Farris analizira i na koji način zapadnjačka supremacistička perspektiva utječe na politike integracije, koje određuje kao nacionalističke i neoliberalne. Analizirajući takve politike integracije, prikazuje kako su upravo one postale ključno mjesto konvergencije između antiislamističkih pozicija nekih feministkinja, nacionalista i neoliberalizma. Te politike određene su neoliberalnom logikom „zarađivanja“ socijalne pomoći (workfare) i individualne odgovornosti te su se stopile s desnim ideologijama homogenosti i superiornosti zapadnih nacija kao i zapadnocentričnom feminističkom idejom emancipacije kroz rad.
Također, razrađuje neoliberalnu institucionalizaciju femonacionalizma kroz analizu ekonomskih komponenti programa integracije za državljane trećih zemalja, primjerice da migranti usvoje ono što se smatra glavnim kulturnim načelima europskih država primateljica, kako bi dobili dozvolu boravka. Jednakost se tako lažno predstavlja kao temelj zapadne Europe, a poštivanje “ženskih prava” postaje uvjet za useljenje.
Upravo identifikacija ženskih prava kao problema s kojim se susreću samo migrantkinje je, prema Farris, pružila priliku neoliberalnim vladama da srežu sredstva fondovima za univerzalne programe koji se na općenitijem nivou bave rodnom neravnopravnošću. Uokvirivanje problema rodne neravnopravnosti kao civilizacijskog sukoba ne doprinosi vidljivosti šireg problema, već ga premješta iz sfere općeg društvenog problema kao dislocirani problem ne-zapadnih žena ili kao problem koji žene zapadne Europe pogađa tek kao potencijalne žrtve muslimana i ne-bijelih, ne-zapadnih muškaraca.
Prema Farris, nejasna srednjestrujaška ideja o rodnoj ravnopravnosti podložna je desničarskoj zloupotrebi s ciljem konsolidacije nacionalističkih projekata. „Upozorenja“ tih stranaka na rodnu neravnopravnost unutar imigrantskih (s naglaskom na muslimanske) zajednica služi poticanju i osnaživanju rasističkih sentimenata. U tom smislu, napominje Farris, desničari i nacionalisti nemaju što izgubiti, no feministkinje i femokratkinje u svakom slučaju – gube. Konkretno, inzistiranjem na rodnoj ravnopravnosti kao problemu koji većinom pogađa ne-zapadne žene, anti-islamske feministkinje i femokratkinje skreću pozornost s brojnih oblika neravnopravnosti koji još uvijek pogađaju i žene zapadne Europe.
Kad je riječ o specifičnim ekonomskim interesima u pozadini femonacionalizma, Farris propituje uobičajenu pretpostavku o imigrantima i ženama kao „rezervnoj vojsci radnica/ka“. Naime, analizirajući stratešku ulogu ne-zapadnih migrantkinja u sferi socijalne reprodukcije, odnosno sektoru brige i kućanskog rada, a u kontekstu povlačenja države iz osiguravanja javne skrbi, starenja populacija i rastuće participacije zapadnoeuropskih žena na tržištu rada, Farris pokazuje da je jeftina radna snaga migrantkinja postala esencijalna u reprodukciji zapadnoeuropskih društava i ekonomija. Čak i tijekom nedavne ekonomske krize, stopa zaposlenosti migrantkinja u sektoru brige i domaćinstava bila je u porastu (za razliku od zaposlenosti migranata u ostalim sektorima), što svjedoči o fundamentalnoj razlici između muškog i ženskog migrantskog rada u suvremenim zapadnoeuropskim društvima. Za razliku od muškaraca, migrantkinje sada pripadaju takozvanoj “redovitoj vojsci radnica”.
Iako Farris femonacionalizam prvenstveno analizira na primjerima Francuske, Nizozemske i Italije, s naglaskom na islamofobiju, njena analiza čini bitan zaokret od kulturalističkih debata ka onoj političko-ekonomskoj, nudeći time važan okvir analize neovisan o nacionalnim kontekstima.
Otprilike u isto vrijeme kad i Farris, u Zagrebu je dva predavanja održala i filozofkinja i feministička aktivistkinja Cinzia Arruzza, profesorica na New School for Social Research u New Yorku, a tom je prilikom promoviran i manifest Feminizam za 99% kojeg je, uz Tithi Bhattacharyju i Nancy Fraser, suautorica. Manifest je to koji sadrži jedanaest teza, postulate antikapitalističkog feminizma – koji se odbijanjem da žrtvuje dobrobit većine kako bi zaštitio slobodu nekolicine, bori za potrebe prava mnogih – siromašnih žena i radnica, rasiziranih i migrantskih žena, queer i trans žena, žena s invaliditetom, te feminizam koji se ne ograničava samo na tradicionalno definirana “ženska pitanja”, već ustaje za sve eksploatirane i podčinjene.
Antikapitalistički feminizam opreka je liberalnom feminizmu pod koji se danas podvodi ideja feminizma uopće, čija je jedna od presudnih značajki da postojano odbija adresirati socioekonomska ograničenja zbog kojih sloboda i osnaženje ostaju nedostižni velikoj većini žena. Upravo se u socioekonomskim ograničenjima ogledaju neke od kontradikcija femonacionalizma. U femonacionalističkoj inačici kooptirana feministička ideja emancipacije kroz rad, paradoksalno i nimalo feministički, upućuje migrantkinje u “tradicionalno” ženske sektore brige i skrbi, odnosno u sferu socijalne reprodukcije gdje njihova eksploatacija postaje sredstvo emancipacije tek onih žena koje si to mogu priuštiti.
Upravo tu treba tražiti odgovor na pitanje zašto neke žene podržavaju mizogine i patrijarhalne politike koje su u očitom neskladu s unapređenjem položaja žena, ženskih prava i rodne ravnopravnosti. Iako Manifest odbacuje, kako perspektivu liberalnog feminizma koja slavi različitost radi nje same, ali i onu lijevu, klasno-redukcionističku, koja koncipira radničku klasu kao praznu homogenu apstrakciju, sugerirajući put ka feminističkoj klasnoj borbi, ponovno na mapu stavlja važnost klase. Davni feministički, suštinski anti-esencijalistički uvid o nepostojanju žene kao apstraktne kategorije, ukazujući na nužnost uključivanja rase i klase u analizu podređenosti žena ali i na mogućnost stvaranja savezništva, usponom neoliberalizma i posredstvom koncepta intersekcionalnosti prerasta u aktualnu dominaciju politike identiteta i reprezentacije. U tom smislu, odgovor na pitanje o djelovanju protiv svojih interesa kao žena treba preformulirati u pitanje o djelovanju u interesu kojih žena i kojih klasa.
Tekst je objavljen je u sklopu temata ‘Rodna prizma za ravnopravnije društvo’ koji je sufinanciran sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija.
