Sociologinja kulture i feministkinja Sara Ahmed u svojoj studiji The Cultural Politics of Emotions bavi se fenomenološkom analizom raznovrsnih afektivnih stanja koja su utemeljena u čovjekovoj emocionalnoj kulturi, a koje počivaju prije svega na efektu “lijepljenja” i “utiskivanja” na površinu kože.
Iako je lijepljenje afekata njihovo vezivanje za tjelesnu površinu, odnosno vanjštinu – vidljivo u promjenama fizionomije, a naročito pri intenzivnim afektima gnjeva, straha, mržnje ili gađenja, cirkuliranje afekata nije površinsko, već duboko društveno i povijesno ukorijenjeno, uvijek relacijsko, klasno, rasno i rodno uvjetovano.
Između ostalih afekata koji se utiskuju u psihosomatiku subjekta, Sara Ahmed dotiče se i afekta gađenja kao slojevito utemeljenog emotivnog konstrukta društveno uvjetovanog zaziranja od tijela koja se odbacuju kao druga i nepoželjna u javnom prostoru.
Na zazor kao psihosomatski fenomen upozorio nas je još Sigmund Freud kao na stanje straha uslijed prekoračenja granica onog što je sigurno i poznato (heimlich) za naše “ja”. Poremećaj konformiteta, rutinizirane, stereotipizirane svakodnevice subjekta, može imati dalekosežne posljedice uslijed trenutne traumatske erupcije nečeg stranog i prijetećeg u prostor koji smo posesivno identificirali i cenzurirali kao “svoj”. To je ono što dalje stvara petrificirano stanje šoka i užasa.
Granice rodnih pozicija
O ovim “graničnim stanjima” govori i Julia Kristeva u svojoj čuvenoj studiji Powers of Horror . Moć užasa, zazora i prijetnje dezintegracijom subjekta, ali i društva, oslanja se na stalno naizmjenično tabuiziranje, postavljanje fiksnih granica zabrana i konzerviranje društvenih konvencija koje se ni po koju cijenu ne smiju preći.
Ti dominirajući odnosi se mogu dijagnosticirati i u rodno i spolno utemeljenim fiksiranjima ženske seksualnosti, koja se uvijek kreće između nečeg suviše dobro poznatog, nečeg stereotipiziranog i konvencionaliziranog muškim pogledom – i s druge strane, nečeg za muški subjekt suviše osamostaljenog, kao “lošeg objekta” fascinacije, nečega što može trenutno traumatizirati frustriranu muškost, poremetiti raspodjelu a priori zadanih rodnih pozicija.
Figura žene u izrazito maskulinoj sredini se realizira između dvije prijetnje feminitetom – žena se odbacuje jer je prijetnja, i prijetnja je jer i sama odbacuje (patrijarhalni poredak).
Žena se tako pretvara u abjekt , ni subjekt ni objekt, nedovoljno objektivizirana da bi bila puki objekt maskuline sublimacije i fetišizacije, a istovremeno nedovoljno samostalna da bi bila doživljena kao punopravni subjekt ravnopravne razmjene spolni i rodnih društvenih uloga.
Ženska figura oscilira na tankoj fragilnoj granici između dva stanja, kao tjelesni “otpad”, ona je doživljena ili kao “manjak” ili kao “višak” u odnosu na falogocentrično pozicioniranje maskulinog subjekta kao arbitra apsolutne kontrole granica.
Gadljiva tijela
Afekt gađenja, baš kao stanje zaziranja od društveno stigmatiziranih tijela, invazivan je afekt koji se lijepi svom snagom impresije*. Praćen je opresivnom fantazmagorijom o ženskom spolu kao vječno drugom, u odnosu na maskulini identitet koji iznova potvrđuje identičnost sa samim sobom.
Sve to rezultira otklonom, povlačenjem od propisanih tijela, dodatnom moralnom rigidnošću uspostave nepremostivih rodnih i spolnih binarnih granica, pa često i “začaranim krugom” ginofobičnog odbacivanja i tjelesne agresije koja teži podčinjavanju nepokornih tijela uslijed zaziranja od tako konstruirane, prijeteće spolnosti.
Svođenje ženskog prostora ekskluzivno na prostor doma ima za ulogu, između ostalog, fiksiranje seksualnosti koja se unaprijed doživljava kao manipulativna i invazivna prema muškom subjektu koji se mora od nje permanentno “braniti” nekom vrstom zadavanja granica izolacije i limitiranja prostora kretanja i dozvoljenih obrazaca ponašanja žena. Žena je ona koja, u takvom scenariju, vječno iskušava, provocira i stavlja na muke mušku seksualnost i granice muške tolerancije.
Ženska tijela se drže u stanju stalne društvene nelagode i inducirane anksioznosti, dok ih interiorizacija muškog pogleda čini vječno zavisnima o šizoidnom usvajanju kriterija tjelesne sublimacije i stereotipizacije “ženske ljepote” (Zašto muškarci ne vole lepe, pametne i uspešne žene? ).
Druga strana mehanizma sublimacije i glorificiranja tabuizirane vrste ljepote je zapravo moralno skandaliziranje, gađenje i tjelesna opresija, koja nastaje kada se muška fantazija ne poklopi s očekivanjima koja svaki psihotični subjekt projicira uslijed potrebe za potpunom dominacijom.
Zazor nad stidnicom
Na sličan način su i ženske genitalne zone tabuizirane u vrijednosno-hijerarhijski “donjem” prostoru koji se povezuje s psihosomatskom “nečistoćom”, prljavošću i moralnom degradacijom. Efektom afektivnog lijepljenja zazora putem istovremene fascinacije ženskom seksualnošću koja izmiče i gađenja nad ženskom “promiskuitetnošću” proizvodi efekt mistifikacije ženske seksualnosti kao uvijek prijeteće drugosti, najčešće praćeno nepostojanjem elementarnog poznavanja ženske anatomije.
Tako, npr. u srpskom jeziku danas arhaizirano nazivanje ženskog spolnog organa stidnicom ima otkriva potrebu da i u svakodnevnom govoru fiksiramo genitalne ženske zone kao mjesto tabuizirano patrijarhalnim zazorom.
Ova govorna tabuizacija ne isključuje, već, naprotiv, proizvodi pojačanu agresiju u neformalnom, maskulinocentričnom govoru. Često se tako neformalno “pička” proizvodi u lascivnost, derogirajuću psovku i moralnu diskreditaciju onoga tko želi da se trajno obezvrijedi i unizi kao ljudsko biće. Javni stid nad stidnicom je tako u tijesnoj afektivnoj vezi sa stanjima zazora, prezira, gađenja, kako verbalnog tako i psiho-fizičkog maltretmana.
Efekt lijepljenja afekata javno induciranog stida, kao i utiskivanja spolne stigmatizacije, dovodi do metonimičnog svođenja čitave ženske seksualnosti na vrijednosno “nižu zonu”, na interioriziranu zonu nad kojom se osjeća nelagoda kastrirane muškosti.
Mapiranje dobrih i loših, čistih i prljavih, nižih i viših hijerarhijskih zona uvodi kriterij patrijarhalne taksonomičnosti i tjelesnog ostracizma, te ima ulogu dodatnog moralizatorskog, šovinističkog dijagnosticiranja “manjka” ljudskih i intelektualnih kapaciteta koji se derogativno unižavaju kroz tu već prokazanu spolnost – kao inferiorni, devijantni, manje vrijedni po sebi (Šta će nam žene u SANU, muškarci su sposobniji!? ).
Favoriziranje “prljave muškosti”
Također, rodna i spolna granica će često biti pređene u smjeru “kontramjere”, odnosno obrane “ugrožene muškosti”. Ova samoviktimizacija služi samo daljoj stigmatizaciji navodno sveprisutne ženske dominacije.
Muška spontanost se prikazuje kao nešto što ne može biti loše samo po sebi – za razliku od ženske spontanosti. Ako muškarac postupa “iz želuca” (eng. guts feeling) onda se kroz ovu falogocentričnu “nižu” abdominalnu zonu višak agresije povezuje s nečim što je pitanje časne obrane “pročišćene” esencijalizirane muškosti i ponosa. S istog mjesta – iz digestivnog trakta – odakle dolazi libidinalna sublimacija muškog erosa kao nečeg uzvišenog, nesputanog, s viškom muškog patosa, dolazi i višak oslobođenosti za razne nasilne akte i transgresivne tjelesne ekscese.
U javnom prostoru su mediji ti koji kreiraju atmosferu nužnosti i opravdavanja muškog nasilja kroz sublimirajuće slike fatalističkih dokaza “čiste ljubavi” (Tragedija zbog ljubomore: Ubio bivšu ženu pa sebe na fudbalskom igralištu).
Dokazi nasilja, prezira i mržnje se lako preokreću u povišene dokaze i atribute ljubavi, dok se nasilni čin smješta u visokoparni okvir neizbježnosti tragičnog, fatalističkog ishoda.
Čak i kada se upućuje na postojanje problema mizoginog nasilja, medijske kampanje se obično fokusiraju na poziciju obrane samog maskuliniteta, tako da poštede esencijaliziranu verziju “muškosti” kao znak slabosti nasuprot navodno propisanog nasilnog djela, problematičnog “zaostatka” muškosti. Taj skandalizirano doživljeni zaostatak se onda odbacuje kao falš i škart, nešto lažno, strano i izvanjsko u odnosu na jezgru očišćene muškosti.
Sublimirajuća esencijalizacija kako muških, tako i ženskih “pozitivnih” atributa, dovodi do predodžbe o čistoj, neproblematičnoj “unutrašnjosti koja se mora osluškivati” (Ako se ponaša ovako, onda je on pravi muškarac za vas ), u odnosu na neku nedovoljno moralno čistu i stoga duhovno inferiornu “vanjštinu”.
Oslobađajuća moć abjekta
Da bismo ponovo mogli misliti abjekt, ne uvijek nužno kao nemogući sraz između binarnih ekstrema čisto:prljavo, uzvišeno:nisko, i spoljašnjost:unutrašnjost, potreban je odmak od mistificisajućeg spolnog i rodnog dualizma koji ženu smješta/izmješta u derogativnu, degradirajuću “nižu zonu”.
Pozicija abjekta treba biti doživljena kao neisključujuća, relacijska i dvosmjerna. Ona treba upućivati, bez prividnog moralizma, na nešto izvan limitiranosti percepcije samog subjekta, te na oslobađajući potencijal transgresije granica zazora, u susretu sa spolnom i rodnom drugačijošću. Time se poništava hijerarhijska relacija, i uvodi netraumatizirana, neinhibirana razmjena afekata.
* Sara Ahmed inzistira na epistemološkom značenju riječi “impression”, koja u engleskom jeziku ima značenje kojem u hrvatskom i srpskom odgovara “impresija,“ ali i dodatno značenje fascinacije utiskom, koji se utiskuje, odražava tako što vrši presiju, pritisak na površinu kože, uslijed relacijskog odnosa kompleksne psihosocijalne interakcije.
