Društvena podređenost žena, dvostruki moralni standardi za muškarce i žene, politička i radna prava žena — problemi aktuelni i danas — okupirali su jugoslovenske feministkinje između dva svetska rata. Živa rasprava o položaju udatih žena, samohranih majki, abortusu, braku i prostituciji, odvijala se u časopisu Ženski pokret koji je izlazio od 1920. do 1938. godine. Na stogodišnjicu od osnivanja, časopis je digitalizovan i od tada je svima dostupan.
Istraživanje Ženskog pokreta za Anu Kolarić predstavlja izvor rekonstrukcije ženske i rodne istorije, kao i istorije ženske i feminističke borbe, te je izučavanje ovog časopisa uključila u nastavu književnosti na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na kome predaje. Višegodišnje istraživanje feminističke teorije i kritike, i studija ženske i feminističke periodike, kao i praksa iz učionice, rezultirali su knjigom Periodika u feminističkoj učionici. Časopis „Ženski pokret“ (1920-1938) i studije književnosti, u izdanju Fabrike knjige. Sa Anom Kolarić, ovogodišnjom dobitnicom BeFem priznanja Bring the Noize za doprinos feminističkom znanju i obrazovanju, razgovaramo o mogućnostima feminističke pedagogije i feminističke intervencije u kurikulumu u visokom obrazovanju.
Na dodeli BeFem priznanja za Feminističko znanje i obrazovanje, rekli ste da je obrazovanje politički i etički čin, te da i kafić može postati feministička učionica. Šta je feministička učionica, odnosno šta jedno mesto mora biti da bi postalo feministička učionica?
Kao svaku drugu, i feminističku učionicu čine nastavnica i studentkinje i studenti. Oni razgovaraju o problemima i temama koje proizlaze iz njihovih naučnih disciplina, u mom slučaju studija književnosti, povezujući ih sa savremenim – društvenim, političkim, kulturnim – kontekstom. Osnovni cilj feminističke učionice bilo bi postizanje rodne i svake druge jednakosti, te ukidanje represije, najpre u kurikulumu i učionici, a potom i u društvu. Ovaj cilj podrazumeva znanja iz feminističke teorije i kritike, te poznavanje istorije feminizma kao društvenog pokreta, a ta znanja se stiču u feminističkoj učionici.
Na tragu ideje čuvene feministkinje i aktivistkinje bell hooks da je feminističko obrazovanje za sve, verujem da svaki prostor može postati feministička učionica. Drugim rečima, na svakom mestu se može govoriti o tome da su seksizam, nejednakost i represija loši za sve, kako za žene tako i za muškarce. Za takav razgovor neophodni su zainteresovani sagovornici. Oni se ne moraju nužno slagati među sobom, niti naprasno postati feministi i feministkinje. Dovoljno je da se posle razgovora zapitaju o svojim dotadašnjim uverenjima.
Zbog čega je značajno u nastavu književnosti, ali i u nastavu društvenih i humanističkih nauka uopšte uvoditi proučavanje feminističke periodike?
Dopunila bih sintagmu iz pitanja i govorila o ženskoj i feminističkoj periodici. Naime, ženska periodika, u kojoj se tematizuje život žena i njihovi problemi u društvu, izlazi na našem prostoru još od kraja 19. veka. Ta periodika nije bila feministička u današnjem smislu reči; zbog specifičnog istorijskog konteksta, u njoj se borba za ženska prava često dovodila u neposrednu i tesnu vezu sa borbom za nacionalno oslobođenje i formiranje nacionalne države te se žena videla pre svega kao majka, supruga i ćerka. Međutim, iako nisu nužno sebe videle kao feministkinje, žene koje su pisale za ove časopise takođe su zahtevale pravo na obrazovanje, plaćeni rad, a ponekad i pravo glasa.
Proučavanje ženske i feminističke periodike, posebno one iz nešto dalje prošlosti, omogućava rekonstrukciju ženske i rodne istorije, kako istorije ženskog pokreta, tako i istorije ženskog stvaralaštva. U toj periodici izlazili su tekstovi o položaju žene u društvu, obrazovanju žena, profesijama za žene, pravu glasa, materinstvu i sličnim temama, kao i književni prilozi i književna kritika.
U vezi sa studijama književnosti, valja istaći da mnogi književni i kritički prilozi iz feminističke periodike nisu do sada objavljeni u knjigama. U tom smislu, ženska i feministička periodika predstavlja izvor „nove“ – donedavno nepoznate ili slabo dostupne građe – za istraživačice i istraživače. Nova istraživanja nužno utiču na postojeće istorije književnosti i kulture osvetljavajući rad urednica, autorki i kritičarki koji je u dominantnim istorijama ili marginalizovan ili sasvim odsutan.
U knjizi pominjete da neki današnji portali, između ostalih i VoxFeminae, nastavljaju tradiciju ženskih i feminističkih časopisa sa ovih prostora. Koje su sličnosti, a koje razlike između nekadašnjih časopisa i savremenih portala?
Ženski i feministički časopisi bili su prostor za razgovor, kako dijalog tako i sukob, između žena i muškaraca koji su učestvovali u borbi za ženska prava ili su tu borbu posredno podržavali. Mnogi od tih časopisa izlazili su nedeljno ili mesečno, što znači da su redovno i kontinuirano pratili aktuelna dešavanja u društvu. Na taj način je i čitalačka publika mogla da učestvuje u za taj trenutak relevantnim raspravama.
Čini mi se da su danas tu ulogu preuzeli portali koji iz feminističkog ugla, a u okviru rubrika o politici, ekonomiji, kulturi, književnosti i slično, prate događaje u društvu i o njima redovno informišu svoje čitaoce. Na primer, portali koji se bave analizom (popularne) kulture iz ugla feminističke teorije i kritike (recimo, ranije feministički portal Muf, a danas Krilo) blagovremeno reaguju na nove sadržaje, filmove, serije, knjige, te na taj način postaju vodiči i sagovornici čitaocima i gledaocima koji žele da „razmene utiske“, nešto nauče ili dobiju pouzdanu preporuku.
Zašto ste odabrali da u nastavu uključite časopis Ženski pokret?
Ukratko, Ženski pokret je prvi eksplicitno feministički časopis na prostoru Kraljevine SHS/Kraljevine Jugoslavije; izlazio je dugo i uglavnom redovno (u periodu 1920-1938); književnost je imala bitnu ulogu u Ženskom pokretu; časopis je digitalizovan, a to ga čini lako dostupnim i pretraživim.
Šta nam istraživanje časopisa Ženski pokret otkriva o ženskoj i feminističkoj istoriji žena sa prostora bivše Jugoslavije?
Ženska i feministička periodika predstavlja istorijski dokument, to jest, opis jednog vremena i kritički iskaz, to jest, tumačenje jednog vremena. Naime, pored toga što saznajemo činjenice, na primer, o borbi za pravo glasa i položaju žena na univerzitetu, istovremeno čitamo komentare i analize tih problema iz ugla žena koje su učestvovale u borbi za jednakost. Između ostalog, saznajemo na koji način su se žene udruživale i organizovale, kako su postavljale i realizovale svoje ciljeve, kako su polemisale o tome šta je za njih feminizam i na taj način nudile različite teoretizacije ključnih pojmova, poput „nove žene“, da su bile solidarne u nekim ključnim političkim zahtevima, uprkos povremenim teorijskim i ideološkim nesuglasicama. U tom smislu, istraživanje ovog časopisa postaje uzbudljiv kritički dijalog sa glasovima iz prošlosti.
Teme koje su pre sto godina problematizovale autorke Ženskog pokreta, poput jednakih zarada, zahtevanje upravljačkih pozicija, i političkih prava, aktuelne su i danas. Koje političke lekcije možemo naći u ovom časopisu kada je u pitanju žensko organizovanje danas?
Ovo pitanje zahteva opsežan odgovor, a za to nemam prostora. Zato vrlo kratko. Za mene je bila najupečatljivija želja tih žena, urednica i saradnica časopisa da suštinski menjaju uslove u kojima žive, pa samim tim i društva/politike koja su nametnula te uslove. Istakla bih pre svega njihovu predanost i istrajnost.
Tekst je objavljen uz financijsku podršku Zaklade “Kultura nova”. Mišljenja izražena u ovom tekstu odražavaju isključivo mišljenja autora/ice i ne izražavaju nužno stajališe Zaklade “Kultura nova”.
